Борынгы чор серләре

Казу эшләре инде алтынчы ел үткәрелә. Быел Вшиха тавында җирлекнең моннан кимендә өч мең ел элек барлыкка килүе расланды. Ул зур һәм нык торак пункт булып, үзәге тирән чокыр һәм вал белән әйләндереп алынган булган. 1980 елларда ук Тәтеш нефтебазасы тирәсендә шул чордан­ калган зур каберлек тик­шерелгән иде.

Быелгы казу эшләре барышында, 16 июльдән 2 августка кадәр, шәһәр­дә­ге 1нче һәм 2нче мәктәп укучылары катнаштылар. Бигрәк тә Адель Сахарнов, Данил Зайцевлар зур кызыксыну белән эш­ләделәр һәм тарихи әһәмияткә ия булган берничә әйбергә юлыктылар. Таш корал калдыклары, чакма таштан эшләнгән кыргычлар, агач, тире эшкәртү өчен кирәкле төрле эш корал­лары, бизәкләп ясалган балчык савыт-саба кисәкләре шундыйлардан. Шул чорга караган калдыклар утырма­лары да җирлекнең борынгылыгын раслый.

Безнең эрага кадәрге VI-VII гасырларга кара­ган төсле һәм кара металл эретмәләре урыннарына­ юлыгу казу эшләренең мөһим сюжеты булып тора. Металлны махсус мичләрдә генә түгел, ә гадәти чокырларда, кайвакыт балчык чүл­мәкләрдә дә эре­түләре ачыкланды. Әлеге һө­нәр­челек мастерское янә­шәсендә безнең эрага кадәр VI гасыр тирәсендә торгызылган корылмалар да табылды. Шуларның берсе түгәрәк чокырлар казып эшләнгән тирән котлованнан гыйбарәт, аның төбенә агач кайрылары түшәлгән. Тулаем, 1300-1400 еллар элек борынгы Тәтештә тормыш­ тулы көченә кайнаган һәм төрле, кайвакыт фа­җигале вакыйгалар да булган.

Өченче ачыш та игътибарга лаек. Венгрларның борынгы бабалары без­нең эрага кадәр VII гасыр башында, Уралдан күченү юлында (аларның башлангыч ватаннары нәкъ шунда булган) борынгы Тәтеш җирендә булганнар. 2007 елда без моны кыскача тукталыш урыны дип санаган идек, әмма алай булып чыкмады. Борынгы угролар VII гасырда, хәзерге Тәтеш шәһәре территориясен­дә, берничә дистә еллар җирле халык белән бергә яшә­гәннәр. Дөресрәге, алар җирле халык сос­тавына кергәннәр, һәм, шулай итеп, аларның борынгы бабаларының нәселләре бәлки әле бү­генгә кадәр Тәтештә һәм Тәтеш районында яши торганнардыр. Бу очраклы булмаган - ул вакытларда Тәтеш шәһәрчегенең халык­­ара танылуы кеше­ләрне җәлеп иткән. Би­регә дөньяның иң ерак почмак­ларыннан - Якын Көн­чыгыштан, Кавказдан,­ Балтыйк буеннан товар­лар китерелгән, ә Тә­теш зәркәннәре һәм тимер­челәренең эшлән­мәләре бөтен якын-ти­рә­гә таралган, ә бәлки ераграк та.

Табылган материалларны, алар Тәтеш ягы тарихы музеенда сакланалар, җентекләп өйрәнгәннән соң, казылмаларның Идел­-Чулман регионы­ та­рихындагы тоткан уры­нын­ тулырак бәяләргә мөмкин булачак.